بررسی شهرهای شانگهای، پکن و هانگزو در چین
هویت شهر و کیفیت منظر شبانه

چکیده

امروز شهر به عنوان اصلی‌ترین پهنه‌ سکونت انسان، به تناسب عوامل تأثیرگذاری همچون موقعیت جغرافیایی، پیشینه تاریخی و فرهنگ ساکنان آن، نقش ویژه‌ای به خود گرفته و با گذشت زمان، یک هویت غالب از خود، در ذهن مردم تعریف می‌کند؛ برایند تصاویری که از سیمای شبانه‌روزی آن شهر در طول یک دوره زمانی، شکل گرفته است. به‌این‌ترتیب، سیمای یک شهر در طول ساعات شبانه، منظر شبانة آن شهر را می‌سازد.

منظر شهر و هویت غالب آن، علت و معلول یکدیگرند؛ منظر شهر، از عوامل مؤثر تعریف هویت غالب آن بوده و هویت شهر، در چگونگی پرداختن به منظر آن اهمیت دارد؛ به‌این‌ترتیب، چگونگی طراحی و بهره‌وری از فضاهای جمعی شهر، وابسته به هویت غالب آن بوده و این امر، خود در بازخوانی و ارتقای کیفی منظر شهر، تأثیرگذار است.

سه شهر پکن با هویت غالب سیاسی،‌ شانگهای با نقش تجاری و هانگزو با هویت تفریحی، هرکدام مناظر شبانه منحصربه‌فردی داشته و چگونگی حضور مردم در طول ساعات شبانه در فضاهای جمعی این شهرها متفاوت است.

فرضیه

این نوشتار از طریق قرائت منظر شهری در شهرهایی از کشور چین، در صدد است تا این فرضیه را به اثبات برساند که هر‌چه‌قدر نقش و هویت غالب یک شهر،‌ از بعد حکومتی، فاصله گرفته و به بعد تجاری و تفریحی نزدیک‌تر شود، طراحی فضاهای شهری و منظر شبانه آن و نیز برنامه‌ریزی برای حضور مردم در سطح شهر، جدی‌تر خواهد بود.

نتیجه احتمالی

طراحی فضاهای شهری در پکن به عنوان پایتخت و مرکز حکومتی کشور چین، تحت سلطة کمونیسم بوده و منجر به حضور مردم در طول ساعات شبانه نمی‌شود. در‌حالی‌که منظر شبانه در شانگهای به عنوان قطب تجاری این کشور، خواناتر از پکن است. از طرف دیگر، منظر شبانه در شهر هانگزو که هویت غالب تفریحی دارد، نسبت به شهرهای پکن و شانگهای، متفاوت و پویاتر است.

کليدواژگان : فضای شهری، کمونیسم، ‌هویت غالب شهر، منظر شبانه.


مقدمه

این پژوهش در پی آن است تا هویت و نقش غالب برخی از شهرهای کشور چین را بازخوانی کرده و منظر شهری، به ویژه منظر شبانه آنها را بررسی نماید. به این ترتیب مقایسه سیمای شبانه در سه شهر پکن، شانگهای و هانگزو که هر یک در ذهن مردم، هویتی منحصر به فرد دارند، با توجه به ویژگی های ساختاری هر کدام، هدف پژوهش حاضر است.


 

هویت غالب شهر

شهر به عنوان یکی از بسترهای حضور انسان، زمینه های بسیاری طلب میکند تا واجد خصیصه "شهربودن" شود. "یکی از خصوصیات اساسی شهر، حضور یک جای مردم و خدمات شهری به منظور ایجاد یک مرکز پرجوش و تلاش است" (کالن،135:1382). شهر از آغاز شکل‌گیری، در هر زمان، نقش منحصر به فردی بر عهده دارد. این نقش اگرچه ممکن است دستخوش تغییراتی شود، اما در طول تاریخ، هویت ویژه‌ای از آن شهر در ذهن شهروندان نقش می‌بندد. اگرچه شهرها معمولاً مجموعه ای از فعالیت های گوناگون را در خود جای می دهند، اما برخی از آنها نقش خاصی به عهده گرفته و واجد هویت منحصر به فردی می شوند (کالن،163:1382). یک شهر می‌تواند نقش مذهبی، حکومتی- سیاسی، فرهنگی، تجاری یا ... گرفته و هویت غالب خود را بر اساس زمان، مکان و حضور انسان- که تعریف‌کننده کارکرد شهر است- بر ملا کند. در این میان، مهمترین رکن ارتباط انسان با محیط پیرامونش، حضوریافتن در یک محیط است تا خاطراتی در ذهن او ثبت شود. شولتز نیز در این رابطه می‌گوید: "شرط لازم برای کاربرد مکان به معنای راستین کلمه، خاطره است. انسان پس از رسیدن به مکان، کیفیات محیطی آن را تجربه می‌کند و یگانگی و وحدت آن مکان- هویت- بر او آشکار می‌شود." (شولتز،1387). البته درک یک فضای شهری، به تناسب جنس، سن، سطح و محل زندگی، سطح فرهنگ، نوع فعالیت و ... برای هر فرد، متفاوت است (کالن،435:1382).

 

منظر شبانه

سیمای یک شهر، برایند تصاویری از آن شهر است که هر مخاطبی، تحت تأثیر آن قرار گرفته، شهر را با آن سیمای عمومی شناخته و خاطراتی از آن دارد. از طرف دیگر، منظر شهری در بیشتر شهرهای بزرگ دنیا به واسطه بناها یا مکان های نمادین، درک می شود؛ پاریس و برج ایفل، پکن و شهر ممنوعه، تهران و برج آزادی (کالن،438:1382). به نظر می رسد این عناصر نمادین، شاخص ترین خاطره ای است که در ذهن بیشتر بازدیدکنندگان آن شهر ثبت شده است. اما آنچه سیمای عمومی یک شهر را به وجود می‌آورد، نه تنها محدود به یک یا چند عنصر شاخص نبوده، بلکه تمام تصاویری که از آن شهر در هر لحظه به دیده می آید را نیز دربر می گیرد. به همین ترتیب تصویری که یک شهر در طول ساعات شبانه در ذهن کاربران به جای می‌گذارد، سیمای شبانه آن شهر است.

منظر شهری در ارتباط با عوامل متعددی تعریف‌پذیر است؛ از یک سو جنس فعالیت‌های شهری که توسط شهروندان انجام می‌شود، نیاز به ایجاد فضاهای شهری را دوچندان کرده و از سوی دیگر، چگونگی تعریف و طراحی فضاهای شهری فعال است که کاربران را به حضور در چنین فضاهایی تشویق می کند. این دو جریان، در چرایی و چگونگی شکل‌گیری و تقویت فضاهای شهری پویا در طول شبانه‌روز تأثیرگذار است.

نورپردازی بناها و المان‌های شاخص- شامل عناصر سخت و نرم منظر- و ایجاد فضاهای شهری پویا در طول ساعات شب، افزایش امنیت و رونق اقتصادی شهر را در پی داشته و آن را خوانا، سکونت‌پذیر و سرزنده می‌کند. چه بسا نورپردازی بناها یا درختان یکی از خیابان‌های شهر، عامل شهرت آن شهر در میان مردم باشد.


 

هویت، روح و کالبد شهر را تعریف می‌کند و بالعکس. این تعامل در طول زمان، نقش، ساختار و سیمای ویژه‌ای از شهر در ذهن بازدیدکنندگان و ساکنان آن القا می‌کند. هویت یک شهر، تنها متأثر از عوامل کلی و نسبتاً ثابت مانند کارکرد نبوده، بلکه به عوامل متغیر مانند سیمای شهر نیز وابسته است؛ چه بسا فردی وارد شهری شود که هیچ آگاهی و ذهنیت قبلی از آن ندارد؛ اما با دقت در سیمای شهر، هویت غالب آن را تشخیص دهد. به این ترتیب منظر شهری، نمود عینی و ذهنی عوامل متعددی همچون موقعیت جغرافیایی آن و ارتباط با آبادی‌های اطراف، تاریخ و فرهنگ، پتانسیل‌های کارکردی و کالبدی و در مجموع هویت شهر است.


مطالعات موردی

پکن

پایتخت و مرکز سیاسی- حکومتی کشور چین است. فضاهای شهری در پکن، همگی متأثر از نقش حکومتی آن بوده و رفتار شهروندان نیز متناسب با چنین فضاهایی، تعریف مشخصی دارد. انتظار می‌رود منظر شبانه در شهری که پایتخت یکی از وسیع‌ترین و متمدن‌ترین کشورهای جهان است، بسیار خوانا و منحصر به فرد باشد. در حالی که هویت سیاسی- حکومتی پکن، آنچنان بر روی شهر، سایه گسترده است که عملاً فضاهای جمعی سرزنده‌ای در سطح شهر برای حضور شهروندان دیده نمی‌شود. منظر شبانه در شهر پکن،‌ محدود است به نورپردازی المان‌های ویژة شهری- مانند نورپردازی بنای دروازه جنوبی شهر ممنوعه- و نیز حضور در فضاهای شهری منفعل که تحت فشار فعالیت‌های شهروندان در طول شب، جلب توجه می‌کند؛ مانند میدان‌های رقص شبانگاهی و صبحگاهی.

بی‌شک عدم خوانایی و مردم‌پذیر بودن فضاهای شهری هر چند شاخص و مشهور مانند میدان «تیان آن من» در طول ساعات شب، سبب می‌شود که حجم گسترده‌ای از شهروندان و گردشگران- که در انتظار بهره‌برداری شبانه از چنین فضاهایی هستند-، به فضاهای جایگزینی مانند پیاده‌روهای اطراف این میدان، سرازیر شوند.


 

نورپردازی میدان حکومتی تیان ان من در پکن و جلوگیری از ورود شهروندان درطول ساعات شبانه، عکس : نگارنده، 1389

منطقه ای تجاری در شهر پکن، جریان زندگی شبانه در منطقه تجاری . مأخذ: آرشیو مرکز پژوهشی نظر

شانگهای

مرکز تجاری و اداری کشور چین است. موقعیت جغرافیایی این بندر پراهمیت، آن را به یکی از شهرهای مدرن و توسعه‌یافتة چین امروز تبدیل کرده است. سهولت ارتباط دریایی چین با کشورهای حاشیه

نورپردازی بناها و المان های شانگهای و تولید فضاهای جمعی سرزنده، عکس : نگارنده، 1389

اقیانوس آرام و نیز تمام جهان، از طریق چند کانون مهم، امکان‌پذیر بوده و شانگهای یکی از این بنادر است. گسترش این ارتباطات باعث شده تا گردشگران بسیاری از این بندر تاریخی، بازدید کنند. به علاوه نقش پررنگ اقتصادی آن می‌تواند عامل مهم دیگری در گسترش حضور گردشگران در این شهر باشد. به موازات هویت غالب تجاری و اقتصادی در شانگهای، بیشتر فضاهای شهری برای حضور شبانه‌روزی شهروندان و گردشگران، طراحی شده‌اند. گذر رودخانه از میان شهر شانگهای و نیز احداث بخش‌های تجاری و اداری مدرن در دو سمت این رودخانه، در تقویت منظر شبانة شهر، بسیار مؤثر بوده است. این بخش‌ها- اداری و تجاری- نیازمند فضاهای جمعی ویژه‌ای در سطوح باز مابین ساختمان‌های بلند است تا شاغلین در طول روز و نیز گردشگران در طول شبانه‌روز و اغلب در بخش‌های تجاری شهر حاضر شوند. حجم فعالیت‌های شبانه‌روزی در این شهر، به ویژه در بخش‌های تجاری، طراحی فضاهای شهری را تحت تأثیر قرار داده است،‌ تا آنجا که پویایی منظر شبانه در تمام نقاط شانگهای، به وضوح دیده می‌شود.


لبه شهری منطقه پودونگ با نورپردازی ویژه در شب شور و سرزندگی شبانه شهر را باز می تابد. مآخذ: آرشیو مرکز پژوهشی نظر

هانگزو

یکی از شهرهای کشور چین در نزدیکی بندر شانگهای است. اغلب ساکنان شانگهای برای گذراندن اوقات فراغت در تعطیلات خود، به این شهر سفر می کنند. بنابراین هانگزو، یک مرکز تفریحی- فراغتی است. حضور دریاچه تاریخی «west lake» در این شهر و نیز طراحی فضاهای تفریحی در اطراف این دریاچه- که در طول شبانه‌روز فعال‌اند-، جذابیت این شهر را دوچندان می‌کند. این شهر با هویت غالب گردشگری و تفریحی، سیمای شبانه‌ای مختص به خود طلب می‌کند؛ آنچنان که شهر در طول شبانه‌روز، خوانا باشد؛ ساعات حضور گردشگران در سطح شهر، امنیت برای حضور آنان و نیز مساحت فضاهای گردشگری افزایش یابد و ...

مدیریت سیمای شهر و تاکید بر عناصر هویتی در منظر شبانه. هانگزو

ایجاد فضاهای گردشگری فعال و شبانه روزی در اطراف دریاچه هانگزو، عکس : نگارنده، 1389

مقایسه تطبیقی

پکن به دلیل پیشینه تاریخی گره‌خورده با حکومت کمونیستی حاکم بر شهر، فضاهای شهری زنده‌ای در طول ساعات شب- آنچنان که از یک پایتخت انتظار می‌رودـ ندارد. شانگهای در ارتباط با کشورهای توسعه‌یافته و نیز پذیرای جمعیت بسیاری از نقاط مختلف دنیا بوده و منظر شبانه فعال‌تری نسبت به شهر پکن دارد. در حالی که منظر شبانه در هانگزو- به عنوان یکی از شهرهای تفریحی کشور چین- نسبت به دو شهر دیگر، از برنامه‌ریزی و توجه بیشتری برخوردار است.

 نتیجه‌گیری

فعالیت‌های شهری و منظر شبانه در شهرهای پکن، شانگهای و هانگزو با توجه به نقش غالب یا هویت هر یک، متنوع است. پکن با هویت غالب حکومتی، شانگهای با هویت غالب تجاری و هانگزو با هویت غالب تفریحی، هر کدام به تناسب شرایط مکانی، تاریخی و فرهنگی خود، برنامه‌ریزی متفاوتی برای حضور مردم در فضاهای شهری داشته و بر این اساس به طراحی و ایجاد چنین فضاهایی پرداخته‌اند. به نظر می‌رسد هر چه قدر که نقش و هویت غالب یک شهر به سمت تجاری و تفریحی، پیش‌تر رود، برنامه‌ریزی، طراحی و اجرای فضاهای شهری برای حضور شهروندان و گردشگران، جدی‌تر خواهد بود.

 

 

منابع

این مقاله برگرفته از سفر علمی مرکز پزوهشی نظر به کشور چین و منطقه تبت در تابستان 1389 است

 

- خیری،‌ عبدالله و رضوان، محمد (1389) سیمای شبانه- ضرورت انطباق تصویر روز با نورپردازی شهر، ماهنامه منظر، شماره7، خرداد.

- رضوی، نیلوفر (1388) منظور روشن- تأملی در نورپردازی شهری، ماهنامه منظر، شماره3، دی.

- زندیه، مهدی و سامه،‌ آسیه (1388) خاطره، هویت، منظر- نقش عناصر منظر در تشکیل هویت شهر، ماهنامه منظر، شماره3، دی.

- کالن، گوردون (1382) گزیده منظر شهری، ترجمه : منوچهر طبیبیان، چاپ دوم، انتشارات دانشگاه تهران، تهران.

- نوربرگ شولتز، کریستیان (1387) معماری : حضور، زبان و مکان، ترجمه : علیرضا سید احمدیان، انتشارات نیلوفر، تهران.
 برگرفته از: ف.مردانی